A.  Mafhungo a Zwino kha Shango

1.  Nḓisedzo ya maḓi

1.1.  Khabinethe yo livhuwa vhadzulapo vha Afrika Tshipembe kha u tevhedza havho nyiledzo dza kushumisele kwa maḓi dze dza vha hone kha vhuṅwe vhupo ha ḓorobo ya Johannesburg, Tshwane na Ekurhuleni u itela u dzikisa tshikalo tsha maḓi madamuni. Madamu na fhethu ha u vhulungela hone maḓi zwi kha ḓi vha fhasi ha mutsiko nga mulandu wa thempheretsha dzi re nṱhesa kha vunḓu ḽa Gauteng ngeno ṱhoḓea ya maḓi ine ya khou dzulela u engedzea yo kombetshedza uri vha ha Rand Water vha fhungudze vhukuma nḓisedzo ya maḓi kha mimasipala. Itshi tshiimiswa tsha zwa maḓi tshi ṋetshedza vhunzhi ha maḓi o kunaho kha vhathu vha fhiraho 11 miḽioni vhane vha vha vhadzulapo vha vunḓu ḽa Gauteng, zwipiḓa zwa vunḓu ḽa Mpumalanga, Free State na ḽa Devhula Vhukovhela.

1.2.  Hedzi nyiledzo dze dza vha dzi sa tinyei, dzo livhiswa kha u ita uri hu vhe na nḓisedzo yavhuḓi ya maḓi nahone dzi ḓo bvela phanḓa u vhuya u swikela tshiimo tshi tshi khwinifhadzea. Khabinethe yo ita khuwelelo kha miraḓo ya tshitshavha uri vha bvele phanḓa na u tevhedza nyiledzo dza maḓi khathihi na u shela mulenzhe nga u shumisa hetshi tshiko tshi konḓaho u wanala ngaurali nga nḓila yavhuḓi.

2.  Tshiṱereke tsha fhaḽa Transnet

2.1.  Khabinethe yo ṱanganedza thendelano ya zwa miholo ya miṅwaha miraru ye ya swikelwa vhukati ha vha ha Transnet na vha Mbumbano ya Vhuthihi ha zwa Vhuendi ya Lushaka (UNTU), ḽine ḽa vha dzangano ḽa vhashumi, ine thendelano yeneyo ya ḓo thoma u shuma vhukati ha tshifhinga tsha u bva nga ḽa 1 Lambamai 2022 u swika ḽa 31 Ṱhafamuhwe 2025. Vha Khomishini ya Vhupfumedzani, Vhuṋenḓila na Vhulamukanyi ndi vhone vho swikelaho vhupfumedzani ha miholo iyi, zwe zwa fhedza nga u fhelisa tshiṱereke tshine tsha vha hone zwazwino tsha miraḓo ya UNTU nga u ṱavhanya. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza tsheo nga vha Dzangano ḽa Vhashumi vha zwa Vhuendi na Sekhithara dzi Elanaho ḽa Afrika Tshipembe (SATAWU) ya u fhelisa tshiṱereke.

2.2.  Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza vhuḓiimiseli ha vha Transnet ha u sedzesa kha u fhungudza mishumo yo salelaho murahu ye ya vha hone kha sisteme yoṱhe ya vhuimangalavha na zwiporo nga tshifhinga tshenetsho tsha tshiṱereke tshe tsha kwama ikonomi khathihi na dziṅwe sekhithara dzine dzo ḓitika kha tshumelo yayo nga nḓila ine ya si vhe yavhuḓi. 

2.3.  Khabinethe yo livhuwa thikhedzo na tshumisano ye ya ṋetshedzwa nga vha mabindu nga tshifhinga tshenetshi tsha tshiṱereke. Yo dovha hafhu ya ṱuṱuwedza vhushaka vhune ha khou bvela phanḓa vhukati ha vha ndangulo ya Transnet na madzangano a vhashumi vhune ha ḓo vhuedza khamphani yeneyi ya Transnet khathihi na ikonomi ya shango.

3.  Vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Saudi Arabia 

3.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Madalo a u Shuma e a tshimbila zwavhuḓi nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa ngei kha shango ḽa Saudi Arabia nga ḽa 15 na ḽa 16 Tshimedzi 2022. Nga tshifhinga tsha madalo aya, mashango aya vhuvhili hao o saina Memorandamu dza Thendelano (MoUs) ya 17 kha masia o fhambanaho a fanaho na zwa vhulimi, vhufuwakhovhe, migodi, fulufulu ḽi vusuluseaho, vhutsireledzi, vhuendi na vhufuwivhulimi ha zwifuwo na zwimela zwa maḓini. Dziṅwe MoU dze dza sainwa ndi dza u thomiwa ha Khoro ya zwa Mabindu yo Ṱanganelaho, tshumisano kha sia ḽa nḓowetshumo dza zwa mmbi na zwa u renga thundu na tshumelo khathihi na tshumisano kha sia ḽa ṱhoḓisiso dza zwa tshivhumbeo tsha shango.

3.2.  Phresidennde vho shumisa madalo avho kha u ramba vhoramabindu vha shango ḽa Saudi Arabia uri vha dzhenele muṱangano wa zwa vhubindudzi wa vhuṱanu wa shango ḽa Afrika Tshipembe une wa ḓo farwa nga ṅwaha wa 2023. Shango ḽa Saudi Arabia ndi muvhambadzelani na ḽa Afrika Tshipembe wa vhuvhili nga vhuhulwane kha mashango oṱhe a Vhubvaḓuvhakati ḽa dovha hafhu ḽa vha ḽone tshiko tshihulwanesa tsha thundu dzi ṱunḓwaho kha dzingu ḽoṱhe. Vhushaka ha dzitshaka vhukati ha mashango aya mavhili ho itisa uri hu vhe na masiandaitwa avhuḓi kha maitele a zwa mbambadzo na vhubindudzi.   

4.  Vhubindudzi kha zwa themamveledziso

4.1.  Khabinethe yo ṱanganedza thendelo ya u thomiwa ha ḽimaga ḽa maimo a nṱha ḽa u bveledza puḽasitiki nga vhamagi vha puḽasitiki vha ḓivheaho ḽifhasini vha ḓivhiwaho sa ALPLA Group, fhaḽa Lanseria kha ḽa Gauteng.

4.2.  Hezwi zwo engedza vhuḓiimiseli ha Phresidennde Vho Ramaphosa ha u vhea zwa mveledziso ya themamveledziso sa tshone tshithu tshi ṱuṱuwedzaho ikonomi khathihi na u engedza u sikwa ha mishumo. 

4.3.  Uvhu vhubindudzi vhu linganaho US$50 miḽioni vhu ḓo shela mulenzhe zwihulwane kha pulane khulwane ya Lanseria Smart City ine ya ḓo ita uri zwithu zwi tshimbile nga nḓila yavhuḓi nahone lwa tshifhinga tshilapfu khathihi na u vusulusa hafhu zwithu zwo no shumaho hu tshi katelwa na u sika mishumo ya tshifhinga tshilapfu i Iinganaho 350.  Nga ngomu henefho ho katelwa na mbekanyamushumo ya vhugudisamishumo kha vhainzhiniere vha zwa thekiniki na u lugisa vha linganaho 36 khathihi na vhorathekiniki vha zwa u vusulusa hafhu zwithu zwo no shumaho ya mishumo ya vha khamphani ya ALPLA Group u mona na mashango a tshipembe ha Afrika. Mbekanyamushumo ya zwa vhugudisamushumo I ḓo thoma nga ṅwaha wa 2023, hune vhagudi vha mishumo vha u thoma vha Afrika Tshipembe vha linganaho 12 vha ḓo vha vha tshi bva kha zwitshavha zwapo. 

5.  Zwa migodi i siho mulayoni

5.1.  Zwa migodo i siho mulayoni zwi vhaisa zwitshavha khathihi na ikonomi, nahone zwi fhedza nga u ita uri hu vhe na ndozwo ya mbuelo kha muvhuso khathihi na kha sekhithara ya zwa migodi. 

5.2.  Khabinethe yo ṱanganedza zwa u dzhiiwa ha muvhuli wa zwiṱhavhane khathihi na u fariwa ha vhahumbulelwa vha swikaho 20 vhane vha ṱumanywa na zwiito zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni nga tshifhinga tsha fulo ḽe ḽa vha hone kha mulonga wa mugodi wa fhaḽa Stilfontein vunḓuni ḽa Devhula Vhukovhela.

5.3.  Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe ya uri vha bvele phanḓa na u shumisana na vha mazhendedzi a zwa mulayo u itela u vhona uri hu vhe na mvelaphanḓa kha mafulo a u lwa na zwiito zwa vhugevhenga a ḓaho. Hezwi zwi ḓo rumela mulaedza wo khwaṱhaho wa uri vhugevhenga nangoho a vhu badeli, khathihi na uri zwigevhenga zwi ḓo farwa nahone zwa dovha zwa sengiswa hu si na nyofho kana u dzhia sia. 

6.  Fulufulu 

6.1.  Eskom i kha ḓi tou bva u saina thendelano dza ḽisi ya miṅwaha ya 30 na vhabindudzi vha mveledziso ya muḓagasi vho ḓiimisaho nga vhoṱhe vha swikaho vhaṋa dza u fhaṱa fhethu huswa ha u bveledza fulufulu ḽo kunaho fhaḽa kha tshiṱitshi tsha Majuba na tsha Tutuka tshi re fhaḽa Mpumalanga. Hedzi ḽisi dza mavu dzi ḓo kunga vhubindudzi vhune ha khou humbulelwa u ḓo swika henefha kha R40 biḽioni.

6.2.  Avha vhabindudzi vhaṋa, vhane vha vha vha ha HDF Energy South Africa, Red Rocket SA, Sola Group na Mainstream Renewable Power Developments South Africa, vha ḓo engedza 2 000 megawatts kha sisteme ya muḓagasi ya lushaka.

6.3.  Uvhu vhukoni vhuswa ha u bveledza muḓagasi vhu khou lavhelelwa uri vhu ḓo ṱumanywa na sisteme ya nḓisedzo ya muḓagasi kha tshifhinga tsha vhukati ha miṅwedzi ya 24 u ya kha ya 36 u bva musi ho no tevhedzwa milayo yoṱhe ya zwa thendelano dza zwa masheleni khathihi na dziṅwe thendelano dza zwa milayo ya nga ha mupo, kukhethekanyelwe kwa mavu u ya nga kushumisele kwao na miṅwe milayo yo teaho.  

7.  Mveledziso ya zwiḽiwa 

7.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u farwa ha Guvhangano ḽa vha ha Agri SA ḽa ṅwaha wa 2022 ngei ḓoroboni ya Pretoria nga ḽa 13 na ḽa 14 Tshimedzi 2022 nga fhasi ha thero ine ya ri: “U lima fhano hayani”. Guvhangano iḽi ḽo amba nga ha mafhungo a fanaho na u ita uri pulane khulwane dza zwa vhulimi dzi thome u shumela vhalimi vha fhano hayani; themamveledziso ya tshifhinga tshilapfu hu tshi itelwa zwiḽiwa zwo liṅwaho fhano hayani; u ita uri vhupo honoho ha fhethu afho vhu tsireledzee lwa tshifhinga tshilapfu hu tshi itelwa mveledziso ya zwiḽiwa yapo yo livhaho kha vhumatshelo khathihi na khwaṱhisa vhukoni ha vhabveledzi vha zwiḽiwa ha u shandukisa zwibveledzwa zwa vhulimi zwo ṱavhiwaho fhano hayani. 

7.2.  Sa nḓila ya u dovha hafhu u dzhiela nṱha mveledziso ya zwiḽiwa, Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza u thomiwa ha Senthara ya Mveledziso ya Zwibveledzwa zwa Vhulimi ya Lushaka nga kha Mbekanyamushumo ya Vhushaka ha Tshandukiso ya Zwibveledzwa zwa Vhulimi ya Muhasho wa Saentsi na Tshandukiso vha tshi shumisana na vha Yunivesithi ya Pretoria. Senthara iyi i ḓo tikedza zwa u thivhelwa, u fhungudzwa na ndangulo ya malwadze a zwiliṅwa na zwifuwo, zwine hezwi zwa ḓo shela mulenzhe kha u engedzea ha mveledziso, vhubveledzi ha zwiḽiwa khathihi na mveledziso ya vhupo ha mahayani ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.

B.  Tsheo dza Khabinethe

1.  Tsaino ya Thendelanomviswa ya Phaḓaladzo ya Mbumbano ya Afrika (AU)

1.1.  Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ṋetshedzwa kha Phaḽamennde ha Thendelanomviswa ya AU ya nga ha Milayo na Maitele a Phaḓaladzo, Muvhuso Wapo na Mveledziso Yapo uri i sainiwe. Afrika Tshipembe ḽo saina iyi thendelanomviswa nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2021. 

1.2.  Thendelanomviswa ya Phaḓaladzo i ṋetshedza muhanga kha mashango oṱhe ane a vha miraḓo une wa vha ḽiṅwalo ḽi sumbedzaho nḓila nga ha phaḓaladzwa ha maanḓa na mishumo u bva kha mivhuso ya vhukati u ya kha maṅwe masia a muvhuso. Iyi Thendelanomviswa i ambesa nga maanḓa nga ha u phaḓaladzwa ha maanḓa na vhuḓifhinduleli, muhanga wa mavhusele apo khathihi na mveledziso yapo. 

2.  Muṱangano wa vhu32 wa Khoro ya zwa Vhutsireledzi ha Zwiporo ya Dzitshaka (IRSC) wa ṅwaha nga ṅwaha 

2.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u farwa ha Muṱangano wa vhu32 wa IRSC wa Ṅwaha nga Ṅwaha ngei Johannesburg u bva nga ḽa 1 u swika ḽa 6 Tshimedzi 2023 nga fhasi ha thero ine ya ri: “U fhaṱa hafhu zwiporo nga huswa kha Ḽifhasi ḽi sa fulufhedzisi”.

2.2.  IRSC ndi muṱangano wa dzitshaka une wa kuvhanganya vhaḓivhi vha zwa vhutsireledzi ha zwiporo u bva kha ḽifhasi ḽoṱhe uri vha kovhane nḓivho hu tshi itelwa u khwinifhadza vhutsireledzi kha zwiporo. 

2.3.  Sa muraḓo wa IRSC, vha Vhulangi ha Vhutsireledzi ha Zwiporo ha Afrika Tshipembe vho fara muṱangano uyu lwa u fhedzisela nga ṅwaha wa 2015.

3.  Luṱa lwa 2 lwa Mvetamveto ya Pulane ya Themamveledziso ya Lushaka ya 2050 (NIP 2050) 

3.1.  Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ganḓiswa kha gurannḓa ya muvhuso ha mvetamveto ya Luṱa lwa 2 lwa NIP 2050 hu tshi itelwa zwa vhukwamani na miraḓo ya tshitshavha. Pulane iyi i sumbedzisa nḓila kha zwa u khwaṱhiswa na u engedzwa ha thandela dza muvhuso dzo ṱanganelaho nahone dza ndeme. 

3.2.  Lu dovha hafhu lwa ṱalusa thandela dza ndeme dza zwa vhudzulo ha vhathu; muḓagasi wa ha masipala; maḓi; mathukhwi o omaho; vhuendi ha u hwala vhaṋameli; themamveledziso ya pfunzo na mutakalo; themamveledziso ya didzhithala, vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa.

3.3.  Tshivhumbeo tsha pulane tshi ṋetshedza bono ḽa masia ane a khou tea u lavheleswa khao, tsha dovha hafhu tsha ṋetshedza tsenguluso ya tshiimo tsha zwino, tsha bvisela khagala nyimele dza ndeme dzine dza ḓo ita uri hu vhe na u shuma zwavhuḓi khathihi na u sumbedzisa zwine zwa tea u itwa u itela u swikela bono ḽeneḽo.  Tshi dovha hafhu tsha dzinginya maitele a u thoma u shumiswa ha pulane iyi ane a ḓo itwa nga vhukati ha tshifhinga tsha miṅwaha miraru ya pulane ya kushumele. 

4.  Muhanga wa U shuma wa Lushaka ho livhiwa kha u ita uri Tshumelo dza Muvhuso dzi vhe dza Mishumogudwa 

4.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Muhanga wa u thoma U shuma ha Lushaka ho livhiwa kha u ita uri Tshumelo dza Muvhuso dzi vhe dza Mishumogudwa. Muhanga uyu wo anḓadzwa hu tshi itelwa uri hu vhe na vhukwamani nga ṅwaha wa 2021. 

4.2.  Muhanga uyu u dovha hafhu wa ṋetshedza thikho ṱhanu dza nga ha maga a u ita uri Tshumelo dza Muvhuso dzi vhe dza mishumogudwa. Thikho idzi dzi katela maitele ane a vha a u ranga musi hu tshi ṱoḓa u kungwa vhashumi khathihi na a u nanga vhashumi vho teaho henefho kha Tshumelo dza Muvhuso; u pfumbudzwa na u ṱanganyiswa na vhaṅwe vhashumi; ndangulo ya vhupulani na mashumele; vhugudi vhune ha khou bvela phanḓa, khathihi na mveledziso ya mishumogudwa hu tshi katelwa u aluwa kha zwa mishumo khathihi na zwiwo zwa mishumo.

5.  Tshanduko kha nyimele dza kutholelwe kwa Vhalangi Vhahulwane (DGs)

5.1.  Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo une wa khou dzinginya maga a u khwaṱhisa vhukoni na zwikili zwa dziDG kha Tshumelo dza Muvhuso. Muvhigo wo ṋetshedza makumedzwa o fhambanaho, hu tshi katelwa na themo ya u shuma ya dziDG khathihi na ndangulo ya vhurumelwa nga vha Khorotshitumbe ya muvhuso kha vhaofisiri vho ṋewaho maanḓa. 

5.2.  Muvhigo uyu u dovha hafhu wa dzinginya uri DG Ofisini ya Phresidennde u ḓo ḓivhiwa sa Ṱhoho ya Ndangulo ya Muvhuso. Kha mavunḓu, hoyu mushumo u ḓo ṋetshedzwa kha dziDG kha ofisi dza Vhalangavunḓu. Muvhigo wo dovha hafhu wa dzinginya maga a u eletshedza mihasho nga ha kulangelwe kwa khonṱhiraka dza dziDG.

5.3.  Sisteme ya Ndangulo ya Mashumele a dziDG yo senguluswaho i khou dovha ya senguluswa hafhu nga huswa u itela uri i elane na tshanduko dzo tendelwaho.

5.4.  Minisṱa vha Tshumelo dza Muvhuso na Ndangulo vho tou Farelaho, Vho Thulas Nxesi, vha ḓo vhidza muṱangano wa vhoramafhungo vhege i ḓaho une khawo vha ḓo bvisela khagala Muhanga wa U shuma wa Lushaka wo livhiswaho kha u ita uri Tshumelo dza Muvhuso dzi vhe dza Mishumogudwa khathihi na u bvisela khagala tshanduko dzo tendelwaho dza nga ha nyimele dza u shuma dza dziDG.

6.  Muvhigo wa Vhuṱanu wa Mvelaphanḓa ya nga ha u thoma U shuma ha Nḓivhadzamulayotibe ya nga ha Pfanelo dza Vhathu vhane vha vha na Vhuholefhali (WPRPD) wa ṅwaha wa 2020-2021

6.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Vhuṱanu wa Mvelaphanḓa ya nga ha u thoma U shuma ha WPRPD, ine ya vha yone i ṋetshedzaho maswamaswa nga ha u thoma u shuma ha WPRPD. Muvhigo u katela na vhupfiwa u bva kha mihasho ya muvhuso wa lushaka na wa mavunḓu. U dovha hafhu wa bvisela khagala zwiswa nga ha u thoma u shuma ha mbekanyamaitele ine ya katela mikovho ya migaganyagwama. 

6.2.  Muvhigo wa u thoma wa nga ha mvelaphanḓa wa ṅwaha nga ṅwaha wo anḓadzwa nga ṅwaha wa 2017.  Muvhigo wa vhuṱanu wa nga ha mvelaphanḓa wo ṱanganedzwa uri u ḓo ḓivhadzwa kha gurannḓa ya muvhuso nahone wa dovha wa anḓadzwa nga vha Muhasho wa Vhafumakadzi, Vhaswa na Vhathu vha re na Vhuholefhali. 

7.  Khwiniso ya Tshiteṅwa tsha 20(1) tsha Thendelano dza nga ha U fheliswa ha Zwiito zwoṱhe zwa Khethululo i Itelwaho Vhafumakadzi (CEDAW)

7.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ngomu Phalamenndeni ha khwiniso ya Tshiteṅwa tsha 20(1) tsha CEDAW u itela uri u sainiwe. Khwiniso idzi dzi ṋetshedza tshikhala tsho engedzwaho tsha miṱangano ya komiti ine ya shuma na mivhigo ya mashango ane a vha miraḓo.

7.2.  Afrika Tshipembe ḽo saina hedzi thendelano nga ṅwaha wa 1993 he ḽa dovha ḽa tendelana nadzo nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 1995. Uhu u ṋetshedzwa hadzo Phalamenndeni ndi hune ha khou lingedza u ṱumanya thendelano dze na dzone ha tendelanwa khadzo tshifhingani tsho fhelaho na khwiniso idzi dza Tshiteṅwa tsha 20(1) tsha thendelano.

8.  Thendelano dza Ḽifhasi dza nga ha u Ṱanganedzwa ha Ndalukano dza Pfunzo dza Nṱha  

8.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ngomu Phalamenndeni ha Thendelano dza Ḽifhasi dza nga ha u Ṱanganedzwa ha Ndalukano dza Pfunzo dza Nṱha u itela uri hu vhe na u tendelana. Musi ho no vha na u tendelana khadzo, dzi ḓo rumelwa kha vha Khethekanyo ya zwa Pfunzo, Saintsi na Mvelele ya vha Dzangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka (UN) khathihi na u ḓo ita uri ngeno hayani dzi shume nga kha Mulayo wa Muhanga wa Ndalukano wa Lushaka, wa ṅwaha wa 2008 (Mulayo 67 wa 2008).

8.2.  Thendelano dza Ḽifhasi dzi bveledza milayo ya ḽifhasi ya u ṱanganedzwa ha ndalukano dza pfunzo dza nṱha nga nḓila i linganaho, i re khagala nahone i si na khethululo. Dzi dovha hafhu dza tendela hu tshi vha na u ṱanganedzwa ha ndalukano dza mashango a nnḓa kha mashango ane a vha miraḓo ya UN a swikaho 193.

9.  U humiselwa murahu ha khwiniso dza Tsumbamaitele dza Miraḓo ya Khabinethe

9.1.  Khabinethe yo khwaṱhisedza nḓivhadzo ye ya ḓo itwa nga Ofisi ya Phresidennde nga Musumbuluwo, wa ḽa 17 Tshimedzi 2022 ya u humisela murahu ha khwiniso dze dza itwa kha Tsumbamaitele ya Miraḓo ya Khabinethe, ine ya dovha hafhu ya ḓivhiwa sa Bugupfarwa ya Dziminisṱa, ya ṅwaha wa 2022.

9.2.  Khwiniso hedzi dze dza ḓo itwa nga ṅwedzi wa Lambamai 2022 dzi ṋetshedza tshikhala tsha u engedza vhaṅwe vhashumi kha dziṅwe dza dziofisi dza Dziminisṱa vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha muhasho u fhiraho muthihi. Dzi dovha hafhu dza lavhelela uri Muvhuso u dzhie vhuḓifhinduleli ho fhelelaho ha zwa masheleni ane a elana na u ṋetshedzwa ha maḓi na muḓagasi kha madzulo a tshiofisi ane avho miraḓo ya khabinethe vha dzula khao. 

9.3.    Khabinethe yo dzhiela nṱha u sa farea zwavhuḓi ha vhadzulapo he ya fhedza nga u dzhia tsheo ya u dovha u shandukisa hafhu iyo Tsumbamaitele ya Miraḓo ya Khabinethe. Haya maitele a ḓo tshimbidzwa nga tshiimiswa tsho imaho nga tshoṱhe nahone musi a tshi tou khunyeledzwa, iyo tsumbamaitele ya hone i vho ḓo wanala na kha webusaithi ya Muhasho wa Tshumelo dza Muvhuso na Ndangulo ine ya vha: www.dpsa.gov.za.

10.  Vhushaka ha u Shandukela kha Fulufulu ḽi Pfadzaho (JETP) na Pulane ya Vhubindudzi kha JETP (JETP-IP)

10.1.  Nga murahu ha u ṱanganedza makumedzwa nga ha JETP na JETP-IP, Khabinethe yo khwaṱhisedza JETP-IP ya dovha hafhu ya sumbedzisa u takalela mushumo nga vhuḓalo we wa itwa hu tshi itelwa u i bveledza. 

10.2.  JETP-IP i bvisela khagala vhubindudzi vhune ha ṱoḓea u itela u swikela vhuḓikumedzeli ha u fhelisa zwa muhasaladzo wa khaboni he ha itwa nga Muvhuso wa ḽa Afrika Tshipembe musi u tshi khou ṱuṱuwedza mveledziso ya tshifhinga tshilapfu khathihi na u vhona uri hu khou vha na tshanduko i pfadzaho kha vhashumi na zwitshavha zwi kwameaho.   

10.3.  Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa ya nga ha Tshanduko ya Kilima i ḓo fara muṱangano na vhoramafhungo hu si kale u itela uri i ṋetshedze zwidodombedzwa nga vhuḓalo. 

C.  Milayotibe

1.   Mulayotibe wa Zwikepe zwa Vhavhambadzi wa ṅwaha wa 2022

1.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Zwikepe zwa Vhavhambadzi wa ṅwaha wa 2022 ngei Phalamenndeni hu tshi itelwa uri u kone u davhidzaniwa nga hawo u ya phanḓa. Mulayotibe uyu u vusulusa uyo muṅwe Mulayo wa Zwikepe zwa Vhavhambadzi, wa ṅwaha wa 1951 (Mulayo 57 wa 1951) une wa vha na miṅwaha ya 70.

1.2.  Musi wo no phasiswa, Mulayotibe uyu u ḓo ṋetshedza muhanga wa zwa milayo wa zwikepe zwa vhavhambadzi une wa ḓo shuma kha u langa zwa u engedza ndeme kha zwikepe. U ḓo dovha hafhu wa langa zwa u olwa, u redzhisiṱara, u rinwa madzina na u bviswa ha zwikepe nḓilani.

1.3.  Hedzi tshanduko dzi ḓo shela mulenzhe kha u vusuluswa ha sekhithara ya vhuendi ha zwa lwanzheni khathihi na u ita uri hu vhe na u elana kha kutshimbidzele kwa zwa lwanzheni vhukati ha shango ḽino na Thendelano dza Dzangano ḽa zwa Lwanzheni ḽa Dzitshaka. Afrika Tshipembe ḽo saina thendelano idzi.
    
2.  Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Mbalombalo wa ṅwaha wa 2020 

2.1.  Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ngomu Phalamenndeni ha Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Mbalombalo wa ṅwaha wa 2022 hu tshi itelwa uri hu vhe na u davhidzaniwa nga hawo. Mulayotibe uyu u dzinginya uri hu vhe na khwiniso kha Mulayo wa zwa Mbalombalo, wa ṅwaha wa 1999 (Mulayo 6 wa 1999). Khwiniso idzi dzi ṋetshedza tshikhala tsha u bveledzwa na u thoma u shumiswa ha Sisteme ya zwa Mbalombalo ya Lushaka ine ya tikedza tsheo dzo ḓitikaho nga vhuṱanzi. 

2.2.  Dzi khwaṱhisa tshumisano ine ya vha hone zwazwino vhukati ha vha Mbalombalo dza Afrika Tshipembe na zwiṅwe zwiimiswa zwa muvhuso khathihi na u engedza muhanga wa zwa milayo kha Mulayo.

D.  Vhuṱambo vhune ha khou ḓa

1.  Muṱangano wa Lushaka wa Phresidennde wa nga ha Mabindu Maṱuku, Maṱukuṱuku na a Vhukati (SMME) na Dzikoporasi

1.1.  Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, nga tshumisano na vhashumisani vha kha sekhithara ya phuraivethe, u ḓo fara Muṱangano wa Lushaka wa Phresidennde wa nga ha dziSMME na Dzikoporasi fhaḽa Bryanston, kha vunḓu ḽa Gauteng u bva nga ḽa 13 u swika ḽa 15 Lara 2022.

1.2.  Muṱangano uyu u ḓo kuvhanganya fhethu huthihi vhashumisani kha sekhithara ya phuraivethe na ya muvhuso kha nḓowetshumo ya mabindu maṱuku uri vha ambe nga ha u wana nḓila dza u shumisana kha u khwaṱhisa sekhithara iyi. Zwiimiswa zwine zwa khou lavhelelwa u shela mulenzhe zwi katela madzangano a zwa makwevho, vhashumi vha kha dziSMME, vhoradzipfunzo, vhaiti vha mbekanyamaitele na zwiimiswa zwa masheleni a mveledziso.

1.3.  Muṱangano uyu u ḓo dovha hafhu wa amba nga ha Pulane khulwane ya Lushaka yo Ṱanganelaho ya nga ha Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, ine ya ṋetshedza muhanga wa ndeme wa u khwaṱhisa sekhithara ya SMME. Muṱangano uyu u khou dovha hafhu wa lavhelelwa u thoma na Pfufho dza Phresidennde dza nga ha dziSMME dza Lushaka dza Ṅwaha nga Ṅwaha.

2.  U farwa ha Muṱangano wa Phresidennde wa nga ha Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF) wa ṅwaha wa 2022 

2.1.  Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo fara Muṱangano wa Phresidennde wa nga ha zwiito zwa GBVF wa vhuvhili fhaḽa Gallagher Convention Centre kha ḽa Gauteng nga ḽa 1 na ḽa 2 Lara 2022. Muṱangano wa u thoma we wa farwa nga ṅwaha wa 2018 wo shumiswa kha u kumedza hafhu muvhuso na vhashumisani vha zwa matshilisano kha u fhelisa zwiwo zwo andesaho zwa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi kha ḽino shango.   

2.2.  Muṱangano wa vhuvhili u ḓo shumiswa kha u lavhelesa murahu kha mvelaphanḓa ye ya swikelwa kha zwa u thoma u shumiswa ha Pulane ya Ndeme ya Lushaka ya nga ha GBVF. I ḓo farwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “Vhuḓifhinduleli; U ṱavhanyedza na U ṱavha mukosi ZWINO”. 

2.3.  Muṱangano uyu u ḓo dovha hafhu wa amba nga ha maṅwe mafhungo a fanaho na u wana nḓila dza u ita uri zwoṱhe zwine zwa khou tea u itwa zwi itwe nga tshihaḓu hu tshi katelwa na vhuḓifhinduleli u bva kha mihasho ya ndeme khathihi na vhoṱhe vha kwameaho u fana na madzangano a zwitshavha, sekhithara dza phuraivethe na madzangano a vhashumi.  

3.  Imbizo ya Phresidennde ya Vhuṱanu ngei Northern Cape 

3.1.  Imbizo ya Phresidennde ya Ḽiedza ḽa Mveledziso ya Tshiṱiriki ḽa Vhuṱanu (DDM) ngei Upington, kha vunḓu ḽa Northern Cape i ḓo farwa nga Ḽavhuṱanu, ḽa 21 Tshimedzi 2022 fhaḽa Tshiṱediamu tshapo tsha Mxolisi Dicky Jacobs. 

3.2.   Imbizo ya Phresidennde ya nga ha DDM i ḓo sengulusa mvelaphanḓa na khaedu kha zwa nḓisedzo ya tshumelo fhaḽa kha vunḓu ḽa Northern Cape khathihi na u dzhenelela hu tshi itelwa u dzi tandulula. DDM i ḓo vhona uri vhupulani ha zwa nḓisedzo ya tshumelo, zwa u thoma u shuma na u ita mugaganyagwama zwi khou ṱanganyiswa fhethu huthihi u itela u khwaṱhisa nḓisedzo ya tshumelo kha zwitshavha.  

3.3.  Musi tshifhinga tsha Imbizo tshi tshi khou sendela, Dziminisṱa, miraḓo ya khorotshitumbe na vhoṋeḓorobo vha ḓo thoma mafulo a u kwamana na zwitshavha u mona na vhupo ha Upington. 

4.  Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTBPS) 

4.1.  Khabinethe i tenda kha ḽa uri MTBPS ya ṅwaha wa 2022 ine ya khou ḓo ṋetshedzwa nga Minisṱa wa Gwama Vho Enoch Godongwana nga Ḽavhuraru, ḽa 26 Tshimedzi 2022 ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha maitele a u dzudzanya mugaganyagwama nga nḓila i re khagala nahone ya vhuḓifhinduleli kha ḽa Afrika Tshipembe. 

4.2.  MTBPS i ṋetshedza ṱhalutshedzo ya vhuḓiimiseli ha muvhuso kha zwa kushumisele kwa masheleni kune shango ḽa nga kona u ku swikela. I dovha hafhu ya bvisela khagala nḓila ine muvhuso wa ḓo vala ngayo tshikhala vhukati ha mbuelo na kushumisele kwa masheleni khathihi na u ita zwinzhi hu tshi shumiswa zwiko zwine zwa vha hone zwazwino.  

5.  Milingo ya Maṱiriki

5.1.  Milingo ya Lushaka ya Maṱiriki ya ṅwaha wa 2022 i khou ḓo thoma nga ḽa 31 Tshimedzi ya fhela nga ḽa 7 Nyendavhusiku 2022.  Khabinethe i khou tamela mashudu vhagudi vha Kiḽasi ya ṅwaha wa 2022 zwenezwo musi vha tshi khou ḓo dzhena kha lwendo lwavho lwa u fhedzisela lwa zwa tshikolo. Thikhedzo ine ya khou bvela phanḓa u bva kha vhadededzi, vhabebi na vhaunḓi i ḓo ita zwinzhi kha u thusa vhagudi uri vha kone u thoma milingo iyi yavho vho ḓala fulufhelo. 

5.2.  Khabinethe i khou eletshedza vhabebi na vhaunḓi uri vha shele mulenzhe nga u ṱuṱuwedza na u sumbedza nḓila vhagudi khathihi na u bveledza nyimele yavhuḓi ya uri vha kone u guda mahayani.

6.  Muṱangano wa nga ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) na Vhukoni ha Shango

6.1.  Muhasho wa Tshumelo dza Muvhuso na Ndangulo, u tshi khou shumisana na vha Khomishini ya zwa Vhupulani ya Lushaka khathihi na vha Tshikolo tsha Ngudo dza nga ha Mveledziso tsha Yunivesithi ya KwaZulu-Natal, u ḓo fara Muṱangano wa nga ha NDP na Vhukoni ha Shango u bva nga ḽa 7 u swika ḽa 9 Ḽara 2022 fhaḽa Khamphasini ya Gudedzi ḽa Howard, hune ha vha Yunivesithi ya KwaZulu-Natal. 

6.2.  Muṱangano uyu u ḓo sedzesa kha vhukoni ha shango khathihi na mashumele a muvhuso kha miṅwaha ya 10 ya u thoma ya NDP nahone u ḓo farwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “U lavhelesa kha Vhukoni ha Shango na Mashumele a Muvhuso nga kha miṅwaha ya fumi ya u thoma ya NDP”.

7.  U ṋetshedzwa ha Ṱhanziela ya u Ṱanganedzwa kha Khosikhulu Vho Misuzulu ka Zwelithini

7.1.  Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ṋetshedza Ṱhanziela ya u Ṱanganedzwa kha Muhulisei Khosikhulu Vho Misuzulu KaZwelithini fhaḽa Tshiṱediamu tsha Moses Mabhida, ḓoroboni ya Durban nga Mugivhela, wa ḽa 29 Tshimedzi 2022.  

7.2.  Hezwi zwi khou ḓo vha hone nga murahu ha vhuṱambo ha sialala ha u vhea vhuhosi vhune ha ḓivhiwa sa “Ukungena eSibayeni” ha Muhulisei Khosikhulu he ha farwa nga ḽa 20 Ṱhangule 2022, vhune ha vha hone vhuṱambo he ha ita uri vha dzhene tshiduloni tsha u vha Khosikhulu ya Lushaka lwa MaZulu.

E.  Milaedza

1.  U fhululedza

Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha: 

- Vho Sam Matekane, Minisṱa Muhulwane ane a kha ḓi tou bva u khethiwa wa shango ḽa Lesotho. Khabinethe yo dovha hafhu ya vha luthihi na vha Vhurumelwa ha Vhulavhelesi ha zwa Dzikhetho ha vha dzangano ḽa AU musi i tshi fhululedza Khetho dza Buthano ḽa Lushaka dza shango ḽa Lesotho dzo farwaho nga ḽa 7 Tshimedzi 2022 dze dza sumbedza u aluwa ha vhathu vha shango iḽo siani ḽa zwa dzikhetho na polotiki nge vha tshimbidza khetho dzavho zwavhuḓi. 

Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi vha ḽo ḓiimisela kha u khwaṱhisa na u ṱanganya vhushaka ha mashango aya mavhili hu tshi katelwa na u khwaṱhisa tshumisano kha mafhungo a elanaho a dzingu, a dzhango na a ḽifhasi nga u angaredza.

2.  Maipfi a Ndiliso 

Khabinethe yo rumela maipfi a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza: 

- Vhafunzi Vho Albert Nolan (88), vhe vha vha vhe Mufunzi wa Kereke ya Khatholiki ya Afrika Tshipembe o ḓiimiselaho we a itela khaedu kuhumbulele kwa zwa vhurereli kwe kwa vha ku tshi ṱoḓa u khwaṱhisedza sisteme ya zwa khethululo nga lukanda. Nga ṅwaha wa 2003, Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki vho vha ṋetshedza muṅene wa Order of Luthuli in Silver kha “u ḓiṋetshedzela vhutshilo havho hoṱhe kha nndwa ya u lwela demokirasi, pfanelo dza vhuthu na vhulamukanyi khathihi na kha u itela havho khaedu kuhumbulele kwa zwa vhurereli hu tshi katelwa na zwa u tikedza khethululo nga lukanda hu tshi shumiswa vhurereli”. 

F.  U tholwa

1.  U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u sengulusa ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.

a.  Muambeli Vho James Mlawu – Mulangi Muhulu: Muhasho wa Vhuendi. 
b.  Vho Shabeer Khan – Muṱolamuvhalelano Muhulwane: Vhufaragwama ha Lushaka.

2.  Khabinethe yo tendelana na u tholwa ha vhathu vha tevhelaho:

2.1.  Miraḓo ya Bodo ya zwa Vhuendelamashango ya Afrika Tshipembe:
a.  Dokotela Vho Nondumiso Maphazi (Mudzulatshidulo);
b.  Dokotela Vho Aubrey Mhlongo (Muthusamudzulatshidulo);
c.  Mufumakadzi Vho Pretty Ntombela;
d.  Mufumakadzi Vho Nomahlubi Mazwai;
e.  Vho Odwa Mtati;
f.   Vho Ravi Nadasen (Vho tou dovha u tholwa hafhu);
g.  Vho Enver Duminy (Vho tou dovha u tholwa hafhu);
h.  Mufumakadzi Vho Nandipha Mzileni Mbulawa;
i.   Vho Mduduzi Zakwe (Vho tou dovha u tholwa hafhu);
j.   Mufumakadzi Vho Rosemary Anderson;
k.  Mufumakadzi Vho Lehlohonolo Rapodile; na
l.   Mufumakadzi Vho Nonkqubela Silulwane (Muimeli wa Muhasho).

2.2.  Miraḓo ya Bodo ya Koporasi ya Ndangulo ya zwa Vhuendi ha Badani:
a.  Dokotela Vho Eddie Mogalefi Thebe (Vho tou dovha u tholwa hafhu);
b.  Mufumakadzi Vho Thandi Clara Thankge (Vho tou dovha u tholwa hafhu);
c.  Phrof Vho Maredi Mphahlele;
d.  Mufumakadzi Vho Nomusa Mufamadi (Mudzulatshidulo);
e.  Muambeli Vho Xola Stemela;
f.   Mufumakadzi Vho Lerato Magalo;
g.  Phrof Vho Chitja Twala;
h.  Vho Nkumeleni John Kudzingana;
i.   Mufumakadzi Vho N Jaxa (Muraḓo wa u ḓadzisa); na 
j.   Mufumakadzi Vho HM Mbanyele-Ntshinga (Muraḓo wa u ḓadzisa);

2.3.  Vho Tshepo Monaheng – Muofisiri Muhulwane (CEO): Khamphani ya zwa Maḓaka ya Afrika Tshipembe (Khonṱiraka yavho yo tou vusuluswa lwa miṅwaha miraru (3).
2.4.  Vho Reginald Lavhelesani Demana – CEO: Zhendedzi ḽa Dzibada dza Lushaka ḽa Afrika Tshipembe. 
2.5.  Mufumakadzi Vho Ditebogo Kgomo – CEO: Mulangi wa zwa Nyukilia ya Lushaka.
2.6.  Vho Risenga Maluleka – Mutatistika Muhulwane (Khonṱhiraka yo tou vusuluswaho).
2.7.  Mufumakadzi Vho Kedibone Olga Madiehe – CEO: Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Phentsheni dza Muvhuso.

Mbudziso: Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe 
Luṱingothendeleki: 083 501 0139