A.    Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu

1.    Xiyimo xa Khombo xa Tiko

1.1. Mfumo wa Afrika-Dzonga wu hlamule eka ntungu wa misava wa Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19) hi ku tivisa Xiyimo xa Khombo xa Tiko hi Nyenyankulu 2020, hi ku ya hi Nawu wa Vulawuri bya swa Khombo, wa 2002 (Nawu wa 57 wa 2002). Leswi swi olivisile mahlamulele ya vun’we ni ku hlangana ku ponisa vutomi ni mahanyelo ya vanhu.

1.2. Tiko ri vile ehansi ka milawu ya Xiyimo xa Khombo xa Tiko hikwalaho ka COVID-19 ku sukela hi Nyenyankulu 2020, loko Afrika-Dzonga ri kandziyise mhangu ya rona yo sungula ya xitsongwatsongwana. Presidente u vike nakambe hi mpfuno lowu nga endlaka leswaku tiko ri tikatsa eka xiyenge xintshwa xa ku lawula ntungu wa COVID-19.

1.3. Ku yisiwa emahlweni ka sweswi ka Xiyimo xa Khombo xa Tiko eka 15 Dzivamisoko 2022 swi tekela enhlokweni xilaveko xo ya emahlweni ni ku kurisa milawu leyi nga kona  ni malulamisele lama olovaka lama tekiweke hi swiyenge swa mfumo ku ololoxa switandzhaku swo vangiwa hi khombo.

1.4. Khabinete yi kombele ku tekela enhlokeni milawu ya swa rihanyu ku lawula magoza ya vuhlayiseki ya swa vutshunguri tanihi ku ambala timasiki, ku siya mpfhuka wo ringana exikarhi ka munhu un’wana, ku hunguta tihlengeletano ni misawutiso. Va ta tlhela va hi mpfumelela ku veka tindlela tin’wana, tisisiteme to hlamula ta xihatla ni ku tirha eka ku lawula vukari bya COVID-19.

2.    Nsawutiso wa COVID-19 

2.1. Khabinete yi tsundzuxe vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga ku tshama va pfule mahlo tanihi loko COVID-19 yi nga si hluriwa, ni ku rhamba lava nga ni malembe ya 12 ni ku ya ehenhla ku sawutisiwa. Nsawutiso wa ha ri xitlhangu xa hina xo antswa ku lwisana ni xitsongwatsongwana, ni ku hunguta khombo ro vabya swinene, ku amukeriwa exibedhlele ni rifu.

2.2. Hambiloko mitlulelo ni mafu sweswi swi tshama swi ri ehansi, hi langutane na gandlati ra vuntlhanu eka mavhiki lamataka. Xitlhangu xin’we lexi hi nga na xona i vumbhoni bya xisayense lebyi kombaka matimba ya mirhi ya ntlhavelo ku ponisa vutomi. Tiko ra hina ri se ri tirhise ku tlula 33 wa mamiliyoni ya mathonsi ya mirhi ya COVID-19.

2.3. Khabinete yi tlhele yi amukela Nawu wa Maendlelo eka malawulele ya ku tivonakarisa ka COVID-19 emintirhweni lowu rhumeriweke hi Ndzawulo ya Mitirho na Vatirhi. Nawu wa Maendlelo wu tumbuluxiwile hi ku landzelela mavonele ya vanhu hi ku tirhisa Huvo ya Rixaka ya Nhluvukiso wa Ikhonomi na Mitirho kutani wu ta sungula ku tirha loko Xiyimo xa Khombo xa Tiko xi olovisiwile.

2.4. Nawu wa Maendlelo wu ta letela vathori ni vathoriwa eka malawulelo kumbe ku tivisa pulani yo kambela khombo ku hunguta mitlulelo ya COVID-19 entirhweni. Wu xaxameta magoza mo tanihi nsawutiso, ku siya mpfhuka wo ringana exikarhi ka munhu un’wana ni nsivelamavabyi wa vanhu ku sirhelela ndhawu yo tirhela.  

3.    Nhlengeletano ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga (SAIC)

3.1. Khabinete yi amukele vurhumiwa kusuka etikweni hinkwaro ni misava hinkwayo eka SAIC ya vumune leyi khomiweke hi Ravumune, 24 Nyenyankulu 2022 eJohannesburg.

3.2. Nhlengeletano yi kombisa mikateko yotala ya vuvekisi ni mimbuyelo leyi yelanaka leyi Afrika-Dzonga yi nyikaka vavekisi,  hi nkarhi wa ku kula ka nhlanganelo wa Afrika hi ku tirhisa Xiphemu xa Bindzu xa Ntshuxeko xa Tikonkulu ra Afrika (AfCFTA), leyi hlohlotelaka bindzu  ra laha kaya ra MaAfrika.

3.3. Vuvekesi bya laha kaya ni bya matiko mambe byi ni xiave lexikulu eka kurisa ikhonomi ya hina ni ku tumbuluxa mitirho leyi nga ta heta nkarhi wo leha. SAIC yi hohlotela migingiriko yo rhendzeleka ya ikhonomi, swilaveko swa vatirhi ni swa vatirhisi leswi nga seketelaka ku kula ka tiko hi ku famba ka nkarhi.  

3.4.  Tihlengeletano ta hina ta vuvekisi leti hundzeke ti koke rinoko nhlayo ya kwalomu ka R774 wa tibiliyoni hi ku tinyiketela. Exikarhi ka 152 wa tiprojeke ta vuvekisi leti tivisiweke, 45 ti se ti fike emakumu kutani 57 to tlhandlekela ti le ku makiweni.

3.5. Khabinete yi tshemba leswaku nhlengelatano ya lembe leri yi ta aka eka ndzinganiso wa vuvekisi bya tiko ra hina, tanihi xiphemu xa rixaka ra hina xo fikelela ku koka rinoko eka R1.2 wa tithiriliyoni  eka vuvekisi eka ntlhanu wa malembe. 

4.    Switandzhaku swa nkwetlembetano wa Russia na Ukraine eka ikhonomi

4.1. Khabinete yi tekela enhlokweni switandzhaku leswi nga ta va eka ikhonomi ya tiko ra hina hikwalaho ka nkwetlembetano lowu nga kona ekarhi ka  Russia na Ukraine, tanihi loko swivangelo swa wona swi ri karhi swi twiwa hi timakete ta swa timali ni tihakelo emisaveni hinkwayo. 

4.2. Ndlela yo antswa ku sirhelela ikhonomi ya hina ni rifuwo ra vanhu va hina i ku ya emahlweni ni ku humelerisa Pulani yo Aka hi Vuntshwa ni Mpfuxeto wa Ikhonomi (ERRP). 

4.3. Mfumo wu tiyimisele eka ku tirhisa switirhisiwa hinkwaswo leswi hi nga na swona ku  hlayisa MaAfrika-Dzonga eka switandzhaku swa swivangelo swa ku durha ka vutomi ni ku tiyisisa lswaku ikhonomi ya hina ya tiyisela eka mikarhi  leyo tika.

5.    Vuxavisi byo  hambanahambana bya xilaveko lexikulu xa magandlati ya rhadiyo

5.1. Khabinete yi amukele ku hetiseka ka vuxavisi bya le hehla bya magandlati yo hambanahambana byo sungula eka tiko bya xiyomo xa le lehenhla xa magandlati yo hambanahambana hi Vulawuri bya Vuhlanganisi lebyi Tiyimelaka bya Afrika-Dzonga (Icasa). Ntsengo wa mali wa R14.4-wa tibiliyoni lowu hlengeletiweke eka vuxavisi wu ta ya eka timali ta tiko ku seketela swirhangana swa tiko ra hina, leswi katsaka ku aka mpfuxeto wa ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho leyi kalaka swinene, ni ku lwa ni vukungundzwani, vugevenga ni madzolonga ya swa rimbewu ni ku dlayiwa ka vaxisati.

5.2. Vukona bya xilaveko xa le henhla xa magandlati byi ta hatlisisa ku andzisiwa kaa thekinoloji tanihi hi 5G, ku hunguta datha ya tiqingho ni ku tiyisisa vuhlanganisi bya le henhla bya inthanete. Ku barisiwa ka magandlati ku fambisana ni ni ku pfumelelana ka xilaveko xo hlanganisa swikolo swa mfumo, sitirhisiwa swa swarihanyo ni swichi swa maphorisa eka malembe manharhu lama landzelaka. 

6.    Siku ra Timfanelo ta Ximunhu

6.1. Khabinete yi khense MaAfrika-Dzonga hinkwavo kuva va tikatse eka ku tlangela ka tiko ka Siku ra Timfanelo ta Ximunhu hi Musumbhunuku, 21 Nyenyankulu 2022 ehansi ka nhlokomahaka leyi: “Lembe ra Vun’we ra Rixaka ni ku Pfuxelela hi Vuntshwa: Ku Tlakusa ni ku Sirhelela Timfanelo ta hina ta Ximunhu.” 

6.2. Ku ya emahlweni ni timfanelo ta ximunhu etikweni ra hina i nhlohlotelo wa ku aka rixaka, lowu nga maendlelo lama hi faneleke ku yisa emahlweni hi ma hlayisa ni ku ma sirhelela mikarhi hinkwayo. Hi  ku tirhisana ka hina, hi nga tiyisa vun’we bya hina ni ku aka vuxaka bya hina.

6.3. Hi moya wo yisa emahlweni hi tirha kun’we, tanihi loko hi karhi hi ya eka N’hweti ya Ntshuxeko hi Dzivamisoko, Khabinete yi rhambe MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku pfuxelela hi vuntshwa ku lwisana ni xihlawuhlawu hi rixaka, xihlawulambala, rivengo eka tixaka ta matiko mambe ku katsa ni hinkwaswo leswi yelanaka ni ku hlohlotela leswi nga tiyiselekiki eka tindhawu ta vona.  

7.    Ku thoriwa ka Muavanyisinkulu wa Afrika-Dzonga

7.1. Khabinete yi tekele enhlokweni ni ku hoyozela khale ka Xandla xa Mufambisinkulu Raymond Zondo ku va a thoriwile tanihi Muavanyisinkulu wa Afrika-Dzonga lontshwa, ku sukela hi ti1 Dzivamisoko 2022, ni ku n’wi navelela leswinene eka vutihlamuleri bya yena lebyintshwa.

7.2. Nakambe Khabinete yi tekele enhlokweni xikongomelo xa Presidente Cyril Ramaphosa xo hlawula Muavanyisi Mandisa Maya, Presidente wa Khoto ya le Henhla yo Aphila ya Afrika-Dzonga, eka xiyimo xa Xandla xa Muavanyisinkulu loko xivandla xi pfuleka.

8.    Ndzeriso wa xinkarhana lowu nyikiweke hikwalaho ka mpfuno wa ximunhu eka Rhiphabuliki ra Cuba 

8.1. Khabinete yi tekele enhlokweni xileriso xa nkarhinyana lexi nyikiweke eKhoto ya le Henhla ya Pitori, xo yimisa ku teka goza ra mpfuno wa ximunhu leri Afrika-Dzonga a ri pfumelelane ku nyika Rhiphabuliki ra Cuba. Mhaka yi ta tlhela yi va emahlweni ka tikhoto eka nkarhi wa masiku ya 20 kutani mfumo kwalaho wu ta andlala mavonelo ya wona.

8.2. Xiboho xa vunghana bya Afrika-Dzonga na Cuba xi simekiwe endzeni ka rimitsu leti enteke ra ku lwela ntshuxeko wa tiko ra hina. A ku nga ri ku nghenelela ka ku tilavela swa vona ka vanhu va Cuba va le Dzongeni wa Afrika eka ku tlula malembekhume manharhu, a swi ta va swi teke nkarhi wo leha ku ntshuxa tiko leri eka ntshikelelo wa vukoloni. Khale ka Presidente Nelson Mandela u swi twisisile leswi, hikokwalaho Cuba ri vile tiko rosungula ehandle ka tikonkulu leri Madiba a ri endzeleke endzhaku ko ntshuxiwa ekhotsweni hi 1990.

8.3. Cuba ri tinyiketele hi matimba lamakulu ku lwela swin’we migingiriko ya ntshuxeko wa MaAfrika hi nkarhi lowu rixaka ra  le xihlaleni lexitsongo a ri ri eku tshikelelekeni ehansi ka yiriso wa ikhonomi ya United States ku ringana malembekhume na hafu. Xiyimo xa ikhonomi ya Cuba xi tsanile kutani Mfumo wa Cuba wu lava ku pfuniwa. Mexico, Bolivia na Russia hi man’wana ya matiko lama nyikeke mpfuno wa ximunhu ku vevukisa xiyimo xa ikhonomi yo tsana ya xihlala eka malembekhume mo hlaya.

8.4. Vhiki leri Khabinete yi tikatsa eka ku xixima Nyimpi ya Cuito Cuanavale eAngola leyi humeleleke ku sukela hi 1987 ku fika 1988. Cuba yi vile ni xiave xa nkoka swinene hi ku pfuna migingiriko yo ntshuxa MaAfrika leswaku va tekela enhlokweni swikongomelo swa vona. A ku nga ri ni ku vuyeriwa hi mpahla eka vanhu va Cuba lava hi seketeleke, kambe xikongomelonkulu xa vona xa nhlohlotelo a ku ri ku lwela ntshuxeko wa Dzonga wa Afrika eka vukoloni ni le ka tinyimpi to ka ti nga tiyiseleki. Hi nkarhi walowo Presidente Fidel Castro a fambisiwa hi gingiriko wa nhlungavukosi kutani u byele vanakulobye va yena leswaku a va lwela “nchumu wo saseka swinene wa xikongomelo xa vumunhu”. Ku suka eAngola ku ya eNamibia na Algeria ku ya eGuinea Bissau, Cuba ri vile ni xiave xa nkoka swinene hi ku nyikela eka ntshuxeko wa matiko lawa ya Afrika kusuka eka ntirho wa vukoloni.

8.5. Cuba ri yile emahlweni hi mikarhi hinkwayo ri nyika swa vutshunguri ni mpfuno wun’wana eAfrika-Dzonga endzhaku ka 1994, sweswi ku nga ri khale hi nkarhi wa ntungu wa COVID-19, kutani i ku tinyiketela ka hina ka ximunhu ku komba  vun’we eka vanhu va Cuba hi nkarhi lowu va tikeriwaka hi ku hanya.

9.    Vuyeni hi Nkulukumba Muchiviseki Hosi Letsie III  

9.1. Khabinete yi tekela enhlokweni ni ku amukela vuyeni bya malwandla byo huma eka Nkulukumba Muchiviseki Hosi Letsie III  wa Vukosi bya Lesotho loyi a endzela Presidente Ramaphosa loku veke kona hi Ravuntlhanu, 18 Nyenyankulu 2022 ePitori.

9.2.    Presidente Ramaphosa hi ku ya hi xiyimo xa yena tanihi Mutwananisi wa Matiko lama ha Hluvukaka ya le Dzongeni wa Afrika  (SADC) eka Vukosi bya Lesotho, va nyikane mavonelo ni Nkulukumba Muchiviseki Hosi Letsie III  eka vuxaka bya nhlanganelo ni ku ya emahlweni mayelana ni ndlela ya SADC yo hlanganisa eka Vukosi bya Lesotho. Ku languteriwa leswaku Vasotho, hi ku hlanganisiwa hi Presidente Ramaphosa, va ta tirha hi ku hiseka ku hetisisa tindlela ta mpfuxeto ku nga si fika nhlawulo lowutaka lowu kunguhatiweke ku va hi Ndzati 2022.

B.    Swiboho swa Khabinete

1.    Nhlengelatano ya Mihlanganonyingi ku Simeka Magoza lama fambelanaka ni Ntwanano wa swa Xibalo ku Sivela Nkunguhato wa Maendlelo yo Papalata Xibalo ni ku Papalata Bindzulo (BEPS MLI)

1.1. Khabinete yi pasise swiringanyeto swa  BEPS MLI ePalemente leswaku swi tiyisisiwa. Tanihi rin’wana ra 95 wa matiko lama nghenelaka eka nhlengeletano leyi kunguhatiweke hi Nhlangano wa Ntirhisano wa Ikhonomi ni Nhluvukiso (OECD) ku hunguta mikateko yo papalata xibalo ni nkunguhato wa maendlelo yo papalata xibalo hi tikhamphani ta mihlanganonyingi, Afrika-Dzonga ri sayine ntwanano wa xibalo hi Khotavuxika 2017.  Loko se ntwanano wa xibalo wu pasisiwile, Afrika-Dzonga ri ta xi tirhisa kun’we ni mintwanano leyin’wana ya xibalo leyi yi sayineke ni matiko man’wana. 

1.2. Afrika-Dzonga i xirho eka OECD naswona ri tiyimisele ku tirha ni matiko man’wana ku sivela mibindzulo ya tikhamphani ku va ri bakanyeriwa ehandle hi vomu leswaku ri papalata xiyimo xa xibalo kumbe ku ka ri nga barisiwi.

2.    Ndzulamiso wa Nawu wa Ntwanano wa Xibalo exikarhi ka Afrika-Dzonga na Kuwait

2.1.    Khabinete yi pasise ku nyika ka Palamente ka ndzulamiso wa Nawu wa Ntwanano wa Xibalo lowu sayiniweke exikarhi ka Afrika-Dzonga na Kuwait. Milulamiso leyi nga eka ntwanano lowu, leyi sunguleke ku tirha hi 2006, yi endliwile ni ku sayiniwa hi 2021. 

2.2.    Milawu ya xibalo yi tirhana ni ku papalata ku hakela xibalo kambirhi ni ku sivela ku papalata swa timali hi ku xixima swibalu swa miholo exikarhi ka matiko mambirhi.

2.3.    Handle ka ku tirhana ni ku papalata xibalo, mitwanano yo tano yi lava ku hlohlotela xibalo xo pfumala xihundla exikarhi ka matiko. 

3.    Vugevenga lebyi nga hlanganela  ni Maendlelo yo Sivela Madzolonga (ICVPS)

3.1.    Khabinete yi pasise ku tirhisiwa ka ICVPS. Maendlelo ma ta tirha tanihi xitirhisiwa xo humelerisa Nawumbisi wa Nsirhelelo ni Vuhlayiseki lowu amukeriweke hi 2016. Wu vulavulela maendlelo ma mfumo hinkwawo ni vaaki eka ku lwa ni vugevenga ni ku sivela madzolonga. 

3.2.    ICVPS wu katsa tsevu wa tiphuphu leti tiseketelaka ni  leti nga ni vuxaka leti landzelaka, (1) vululami lebyi tirhaka bya swa vugevenga; (2) ku nghenelela ka le kusunguleni ka ku sivela vugevenga; (3) ku nghenelela ka nseketelo wa mutwisiwa ku vava; (4) ku yisiwa ka vukorhokeri lebyi tirhaka ni nhlanganelo; (5) ku hlayiseka hi ku tirhisa xiyimo xa ndhawu na (6) migingiriko ya vaaki ni ku teka xiave eka miganga. Maendlelo ma tekela enhlokweni xilaveko xo nghenelela hi ku tshunxeka ku ololoxa swivangelo swa vugevenga ku fana ni vusiwana, ku kala ndzingano, ku pfumaleka ka mitirho, rihanyu ra vanhu lerinene ni dyondzo. 

3.3.    Swi katsa hinkwaswo hi ku ya hi le madorobeni ni le matikoxikaya, ku katsa tihuvo ta xintu, tahihi vatirhisanikulobye. Ku tihlanganisiwile ni swiyenge swa mfumo hinkwaswo, mabindzu, mihlangano ya vulavisisi ni mihlangano ya vaaki. Maendlelo lama pasisiweke ma siva Maendlelo ya Tiko yo Sivela Vugevenga lama nga kona sweswi.

4.    Makungu ya Tiko ra Afrika-Dzonga ya Vuvekisi (CIS)

4.1.    Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka swibumabumelo swa vanhu swa CIS. Makungu  ma lava ku veka tiko tanihi ndhawu leyi hlawuriweke ya vuvekisi ya nkoka ya Afrika hi ku tirhisa nkoka wa mali yo lombiwa hi xikongomelo xa vuvekisi ya matiko mambe ni vuvekisi byo kongoma bya laha kaya. 

4.2.    Makungu ma simekiwe eka swirhangana swa tiko swa vuvekisi ni le ka mabindzu ya nhluvukiso wa ikhonomi ku fana ni (i) swa timali, ndzindzakhombo, nhundzu ni vukorhokeri bya mabindzu; (ii) vutleketli ni mafambiselo, (iii) vumaki; (iv) migodi ni ku cela, (v) gezi, gasi na mati, na (vi) swa vurimi ni tindlela to humelerisa swirimiwa.

4.3.    Ri nyika tindlela to tirha ta vuvekisi ku koka rinoko eka mabindzu lamatsongo ni ma le xikarhi ku fambisa ku kula ka ikhonomi. Makungu ma tlhela ma nghenelela eka mintwananonyingi yo hlaya, mintwanano ya tiko ni ku tirhisana kun’we laha Afrika-Dzonga ri nga sayina.

4.4.    Makungu ma fambisana ni swikongomelo swa Pulani ya Nhluvukiso ya Rixaka, ERRP, Matshalatshala mo Tsundzuka hi Vuntshwa ya Mabindzu ni Pulani ya Rixaka ya Miako ya 2050 leya ha ku amukeriwaka ku nga ri khale.  

4.5.    Swifundzankulu swa nkaye ni tiikhonomi ta swona ta nkoka ta madorobatsongo ya nhungu hi rin’werin’we swi le xikarhi eka ku fambisa makungu, leswi swi faneleke ku va matsalwa lama hanyaka lama nga ta lulamiseka hi mikarhi yotala eka xiyimo xa ku cinca ka ikhonomi.  
 
5.    Rimba leri Pfuxetiweke ra Bayodayivhesiti ra Rixaka (NBF)

5.1.    Khabinete yi pasise ku humelerisiwa ka NBF. NBF, leri Khabinete yi pasiseke leswaku vanhu va nyika mavonelo ya vona hi Nhlangula 2020, ri tumbuluxiwile hi ku fambisana ni Vufambisi bya Mbangu: Nawu wa Bayodayivhesiti, wa 2004 (Nawu wa 10 wa 2004). Wu nyika ku katsiwa, ku tirhisana ni maendlelo lama tiyeke eka vufambisi bya bayodayivhesiti hi swiyenge hinkwaswo swa mfumo, mihlangano yo ka yi nga ri ya mfumo (NGOs), mabindzu yo ka ma nga ri ma mfumo ni miganga.

5.2.    Hi 2018, Nhlangano wa Bayodayivhesisti wa Rixaka wa Afrika-Dzonga wu fambisile xikambelo lexikulu xa xisayense xa xiyimo xa bayodayivhesiti ni ikhosisiteme eAfrika-Dzonga.  Pulani ya maendlelo ya mabindzu  yo pfuxetiwa ya NBF yi ololoxa mixungeto leyi kumiweke kusuka eka xikambelo lexi.

5.3.    Rimba ro pfuxetiwa ri hlahluviwile hi swiphemu hinkwaswo swa mfumo; mabindzu ya mfumo (SOEs), tindhawu ta vahlayisi va swa mbangu; NGOs ni miganga ya laha kaya. Ku humelerisiwa ka NBF ku leteriwa hi ku amukeriwa ka Makungu ya Bayodayivhesiti ya Rixaka ni Pulani ya Maendlelo (2015-2025). Afrika-Dzonga i xirho xa Ntwanano wa United Nations eka Mahanyelo mo Mambanahambana, leswi tlakusaka vuhlayisi bya mahanyelo mo hambanahambana, matirhelo ma nkarhi wo leha ma nhundzu ya rona, ni ku avelana ko twisiseka ni ku ringana ka mimbuyelo leyi humaka eka switirhisiwa swa ntumbuluko.  

6.    Mpfapfarhuto wa Rimba ra Nhluvukiso wa Ndhawu ya Rixaka (NSDF)

6.1.    Khabinete yi pasise mpfapfarhuto wa NSDF leswaku wu simekiwa. Wu lulamisiwile hi ku ya hi Nawu wa Nkunguhato wa Ndhawu ni Vulawuri bya Matirhiselo ya Misava, wa 2013 (Nawu wa 16 wa 2013) ni ku pasisiwa leswaku vaaki va nyika mavonelo ya vona hi 2019.  Swiringanyeto swi kumiwile kusuka eka vakhumbeki vo hambanahambana, ku katsa swirho swo dyondzeka, swiyenge hinkwaswo swa mfumo, SOEs ni swirho swa vaaki.

6.2.    Rimba ri lava ku tirhana ni ku herisa vukoloni ni tindzhaka ta ndhawu ya xihlawuhlawu hi mukhuva lowunene ni matirhisanelo lamanene. Ri nyika ndlela yo leha ya vurhonwani ya nhluvukiso wa tindhawu mayelana ni ku kunguhata ni sisiteme ya malawulelo ya matirhiselo ya misava. Tsalwa ri ta kumeka hi ku tirhisa webusayiti ya Ndzawulo ya Vurimi, Antswiso wa Misava na Nhluvukiso wa Matikoxikaya eka (www.dalrrd.gov.za).

7.    Pholisi ya Ximfumo ya Vufambisi bya Vutitivisi 

7.1.    Khabinete yi pasise Pholisi ya Ximfumo ya Vufambisi bya Vutitivisi, hi ku landza ku tihlanganisa  lokukulu na vanhu hi 2021. Pholisi leyi yi ta siva Nawu wa sweswi wa Vutitivisi, wa 1997 (Nawu wa 68 wa 1997), lowu simekaka Rhijisitara ra Vanhu ra Rixaka (NPR) naswona ri tlhela ri kongomisa eka swikongomelo swa rona leswi bohaka leswi tsariweke leswi kandziyisiweke eka rona. Nawu lowu a wu fambelani ni milawu ya vumbiwa ya ndzingano, xihlawuhlawu  ni vumunhu bya munhu. 

7.2.    Pholisi leyi amukeriweke yi ringanyeta NPR yin’we ya dijithali ya vanhu hinkwavo – swi nga yi hi vutshamo ni xiyimo xa rimbewu – lava tshamaka ni lava a va  tshama etikweni. Ri tlhela ri nyika Sisiteme ya Vutitivisi ya Rixaka ya bayometiriki (NIS) leyi nga ta pfumelela malangutekelo man’we ya munhu. NIS  leyi yi ta tlhela yi kota ku hlanganisa ni mfumo lowun’wana ni tisisiteme ta mabindzu mo ka ma nga ri ma mfumo mo hlawuleka.

7.3.    Pholisi yi ta tlhela yi tiyisisa ku sirheleriwa ka timfanelo ta swirho swa vaaki swa varhandzani va rimbewu rin’we.

8.    Nawumbisi wa swa Vukati eAfrika-Dzonga

8.1.    Khabinete yi pasise Nawumbisi wa swa Vukati eAfrika-Dzonga leswaku wu simekiwa. Nawumbisi wu hlamula eka miavanyiso yotala ya tikhoto leyi nga kuma swiphemu swin’wana swa milawu ya sweswi ya vukati yi nga ri enawini.  Yi fambelanisa matekanelo hinkwawo leswaku ku tekiwa xiboho hi ku twanana ni milawu ya ndzingano, ku kala xihlawuhlawu ni vumunhu bya ximunhu tanihi loko wu nyikiwile eka Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996.

8.2.    Nawumbisi lowu pasisiweke wu ta pfumelela MaAfrika-Dzonga ni vaaki va tinxaka hinkwato ta rimbewu, vukhongeri ni nhlohlotelo wa ndhavuko ku hetisa mihlangano ya xinawu hi ku fambisana ni milawu ya xinawu. Nawumbisi wu andlala swin’wana swa minhlangano leswi nga siyiwa ehandle ku fana ni vukati bya vana ni lebyi endliwaka swirho leswin’wana swi nga ri kona. 

9.    Pholisi yin’we ya le Ndzilekanini (OSBP)

9.1.    Khabinete yi pasise OSBP ni tindlela ta yona to simekiwa. Pholisi yi lava ku hlanganisa mafambafambelo ya vanhu ni nhundzu exikarhi ka mihlaluko ya misava yo nghena etikweni ra Afrika-Dzonga ni matikoakelani. Yi nyika mbuyelo eka Rimba Rin’we ra le Ndzilekanini leri nga amukeriwa hi Khabinete hi 2018. 

9.2.    Matirhiselo ya pholisi ma ta hunguta mitlimbano leyi nga kona sweswi eka mihlaluko ya misava ya hina yo nghena etikweni ya vaendzi lava tsemakanyaka ni vaxavisi. Ku nghenelela loku swi tlhela swi va ni nkoka eka matshalatshala ya tiko ku humelerisa ntwanano wa AfCFTA

9.3.    Loko yi kala yi tirha hi ku hetiseka yi ri ni milawu leyi nga fanela ni ku antswisiwa ka switirhisiwa, hi langutele leswaku  ku fambisiwa ka nhundzu, swifambo na vanhu swi ta endliwa hi ku tirhisa vun’we ni ndlela yo hatlisa.

10.    Ku rhurhela ka nkarhinyana ka Khomixini ya ta Maxelo ya Presidente 

10.1.    Khabinete yi amukele ku rhurheriwa ka nkarhinyana ka Khomixini ya ta Maxelo ya Presidente hi Huvo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rixaka ni Mitirho (Nedlac). Nedlac yi ta rhurhela khomixini ni matsalana wa yona ku ringana malembe mambirhi kumbe ku ya ehansi ku pfumelela  xihlambanyo  xa Nawu wa Ku cinca ka ta Maxelo.

10.2.    Nkarhi wu ta tlhela wu pfumelela khomixini – hi ku tirhisana ni Ndzawulo ya Swihlahla, Tinhlampfi, na swa Mbangu – ku hetisisa nkambisiso wa ndzvisiso ni xiyimo xa mabindzu ku tumbuluxa khomixini ya nkarhi lowutaka tanihi laha Nawumbisi wa ku Cinca ka ta Maxelo wu lerisaka hakona. 

11.    Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Pholisi ya Switimela wa Rixaka

11.1.    Khabinete yi amukele mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Pholisi ya Switimela wa Rixaka. Pholisi yi ta letela eka ku tumbuluxa sisiteme ya swifambo leyi tirhaka leyi nga ta kota ku phikizana laha kaya ni le matikweni ya misava hinkwayo.

11.2.    Pholisi yi ringanyeta ku nghenelela ko landzelerisa loku nga ta tlakusa vuvekisi eka vukorhokeri byo rhwala nhundzu ni vakhandziyi. Yi ta tlhela yi antswisa ku fikelela matikoxikaya ni ku tlakusa mafambafambelo ku seketela nkuriso wa ikhonomi. Yi ta tlhela yi nghenisa xandla hi matimba mayelano ni ku enhlisa swikumiwa tanihi loko yi ringanyeta tithekinoloji ta swa ntumbuluko ta  switimela hi ku antswisa xiyimo xa switimela.

11.3.    Pholisi yi ta tivisiwa vanhu loko se Ndzawulo ya swa Vutleketli yi yi kandziyise  eka Government Gazette.

C.    Nawumbisi

1.    Nawumbisi wa Vufambisi bya Mindzilekano ya Masipala yo Tiyimela (IMDA) wa 2022

1.1.    Khabinete yi pasise ku nyiketiwa ka Nawumbisi wa IMDA wa 2022 ePalemente ku landzelerisa ku ya emahlweni. Nawumbisi wu kandziyisiwe leswaku vanhu va nyika mavonelo ya vona  hi Khotavuxika 2020 kutani migingiriko yo landzelerisa ya swibumabumelo swi amukeriwile kusuka eka vaaki.

1.2.    Nawumbisi wu nyika vulawuri bya mfumo bya IMDA. Swibumabumelo swa wona swi katsa ku basisa milawu ya swirho swa Huvo ni leswaku va fanele ku tirha swa xinkarhana, handle ka Mutshamaxitulu loyi a nga tirhaka nkarhi hinkwawo. Wu tlhela wu letela IMDA eka maendlelo mayelano ni ku tsema mindzilekano.

D.    Swiendleko leswi Taka

1.  Ku endzela eXikarhi Vuxa 

1.1.    Presidente Ramaphosa u ta rhangela vurhumiwa bya Vaholobye ku ya eka Nkombiso wa Misava eDubai eUnited Arab Emirates hi Musumbhunuku, 28 Nyenyankulu 2022. Afrika-Dzonga ri teka xiave eka nkombiso ri ri ni phavhiliyoni yo kombisa ndzhaka ya rifuwo ra tiko ni mikateko ya vuvekisi.

E.    Mahungu

1.    Ku hoyozela

Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:

- xipanu xa khirikhete xa vaxisati xa Afrika-Dzonga, ku va xihahisela mujeko wa rixaka ehenhla eka Khapu ya Misava ya Khirikhete ya Vaxisati eNew Zealand. Va hlurile England Tinghwazi ta sweswi ta Misava eka ntlangu wa vona wa vunharhu kutani va kota ku hlula eka mitlangu ya mune eka thonamente ku fikela sweswi.

2.    Michavelelo 

- Khabinete yi joyine  Presidente Ramaphosa hi ku yisa michaveleo eka mfumo ni vanhu va Rhiphabuliki ra Zambia hikokwalaho ko hundza emisaveni ka khale ka Presidente Rupiah Bwezani Banda (85).

Khabinete yi yise nchavelelo eka mindyangu ni vanghana va:

- Tat Michael Spicer (68), khale ka Mufambisinkulu (CEO) wa Vulawuri bya Mabindzu ya Afrika-Dzonga, loyi a nga va ni xiave lexikulu eka ku kuma vuxaka bya matimba exikarhi ka mabindzu na mfumo.

- Tat Luzuko Koti (47), khale ka Mufambisi wa swa Vuxokoxoko ni ku Navetisa eNelson Mandela Foundation ni ku va Manejara wa Mabindzu wa Channel Africa.

- Tat Sheik Abdul Gamiet Gabier (86), Presidente wa Vutomi wa Huvo ya Milawu ya Mamozileme ya Afrika-Dzonga, loyi a tiveka hi ku va xidyondzeki, mugingirikeli wa vaaki ni ku va mutumbuluxi wa Nhlangano wa Al-Azhar  eCape Town.
 

F.    Ku thoriwa 

Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.

1.    Swirho swo ka swi nga ri swa Huvo swa Nhlangano wa Rixaka wa swa Timali ta swa Miako:

(a)    Tat Luthando Vutula; 
(b)    Tat Thembinkosi Bonakele;
(c)     Mnn Seithati Bolimpobo;
(d)     Mnn Thembisile Chiliza;
(e)     Mnn Palesa Kadi; 
(f)      Mnn Philisiwe Mthethwa;
(g)    Tat Thulani Mabaso;
(h)    Tat Paul Heeger;
(i)     Tat Velile Cecil Dube;
(j)     Mnn Tshepiso Kobile; and 
(k)    Mnn Ayesha Seedat.

2.   Tat Lwazi Mboyi tanihi CEO wa Nhlangano wa swa Vutleketli bya Vuhlanganisi bya swa Magondzo ya le Mindzilekanini
3.   Mnn Nozipho Mdawe tanihi CEO wa Vukorhokeri bya Vuhahisi bya le Moyeni
4.   Mnn Tshepo Kgare tanihi CEO wa Vulawuri bya Vuhlayiseki bya swa Switimela.
5.   Tat Brenton Van Vrede tanihi Mufambisinkulu: wa Valawuri va swa timali ta Mpfuno eka Huvo ya Vuhlayiseki bya swa Rixaka  ya Afrika-Dzonga

Swivutiso: Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Riqingo: 083 501 0139